1. Niewidome
2. Z resztkami wzroku,
3. Niedowidzące.

     Inny podział podaje PZN (Polski Związek Niewidomych)

1. Os. niewidoma – zupełny brak wzroku od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa, osoba nie pamięta, że kiedykolwiek widziała.
2. Os. ociemniała- osoba, która utraciła wzrok po 5-tym roku życia pamięta, że kiedykolwiek widziała
3. Os. szczątkowo widząca- osoba, która utraciła wzrok nagle lub stopniowo i występują poważne ograniczenia widzenia sprowadzające się do widzenia zarysów postaci, przedmiotów z odległości 1 m. lub wyraźne ograniczenie pola widzenia.

 Wzrok ma wprost nieocenione znaczenie w nauce każdego dziecka, a więc jego brak utrudnia poznawanie rzeczywistości oraz kształtowanie umiejętności praktycznych począwszy od czynności dnia codziennego po naukę czytania i pisania.  Wzrok pomaga orientować się w przestrzeni, co jest warunkiem samodzielnego poruszania

Rodzaje uszkodzeń wzroku i ich przyczyny.

1. Dzieci, które zachowały do 5% normalnej ostrości wzroku zaliczamy do niewidomych z resztkami wzroku.
2. Ostrość wzroku od 5% do 33% normalnej ostrości mają dzieci słabo widzące.
3. U dzieci niewidomych widzenie centralne zostało całkowicie zniszczone.

Ubytki pola widzenia występują przy chorobach siatkówki, po krwotokach do ciałka szklistego, przy cukrzycy. Zaburzenie widzenia barw, których oko może rozróżnić aż 160 występuje przy zmianach w centralnej części siatkówki. „Kurza ślepota” jest związana z uszkodzeniem pręcików.
W przypadku uszkodzenia kory mózgowej następuje dysfunkcja czynności percepcyjnych, czyli wrażeń wzrokowych i spostrzeżeń przedmiotów i zjawisk z otaczającej rzeczywistości.

Uszkodzenie wzroku może wystąpić na skutek:

a) czynników genetycznych
b) czynników wrodzonych, gdy uszkodzenie wzroku powstaje w okresie płodowym i spowodowane jest głównie chorobami matki w czasie ciąży, także zatruciami, spożywaniem alkoholu przez matkę i wcześniactwem,
c) chorób oczu po urodzeniu i w późniejszym okresie (jaskra, zaćma , nowotwory oka),
d) chorób ogólnych np.: cukrzycy, gruźlicy, zapalenia opon mózgowych,
e) niewłaściwej diety (brak witaminy A),
f) urazów.

Dzieci z uszkodzonym wzrokiem.

Z medycznego punktu widzenia dzieci z uszkodzonym wzrokiem dzielimy na:
– dzieci całkowicie niewidome,
– niewidome z resztkami wzroku,
– dzieci słabo widzące.
Ważne jest też kiedy nastąpiło uszkodzenie wzroku. Tu dzielimy na:
– dzieci z uszkodzonym wzrokiem od urodzenia i od wczesnego dzieciństwa,
– dzieci całkowicie lub częściowo ociemniałe, czyli te , które w późniejszym okresie życia stały się niewidomymi lub słabo widzącymi.

     Dzieci ociemniałe to grupa, która straciła wzrok w wieku późniejszym. Problemem jest zaakceptowanie pogorszenia stanu zdrowia i przystosowanie się do zupełnie odmiennych warunków życia. Wśród dzieci z uszkodzonym wzrokiem możemy spotkać też dzieci z dodatkowymi niepełnosprawnościami: uszkodzonym słuchem, niepełnosprawnością intelektualną, uszkodzeniem narządu ruchu czy schorzeniami wewnętrznymi.

Uczniowie z uszkodzonym wzrokiem mają odmienne możliwości edukacyjne i dlatego trzeba im stworzyć specjalne warunki dla uzyskania pełnego rozwoju psychofizycznego i społecznego oraz przygotowania ich do funkcjonowania w środowisku ludzi widzących.

Tym zajmuje się właśnie tyflopedagogika – czyli dział pedagogiki specjalnej.

Tyflopedagodzy:

1. częściowo adaptują programy szkolne,
2. wskazują specjalne i zmodyfikowane metody dydaktyczne,
3. przygotowują nauczycieli, którzy będą pracować z dziećmi z uszkodzonym wzrokiem.
4. dokonują funkcjonalnej oceny widzenia w celu ustalenia poziomu samodzielności wzrokowej,
5. ustalają indywidualne potrzeby rehabilitacyjne,
6. dokonują doboru pomocy optycznych i nieoptycznych wspomagających widzenie,
7. uczą  posługiwania się pomocami optycznymi i nieoptycznymi,
8. ćwiczą i pomagają osobą w usprawnianiu widzenia,
9. uczą korzystania z posiadanych resztek wzroku,
10. dokonują zajęć z zakresu czynności życia codziennego,
11. konsultują i pomagają w organizacji i przystosowania otoczenia,
12. uczą technik komunikacji, w tym pisma Brajla oraz konsultacji tyfloinformatycznej

Osoby wspierające proces rehabilitacji osób z dysfunkcją wzroku, to:

Psycholog, który prowadzi często indywidualne działania terapeutyczne w celu:

1. zredukowania stresu związanego z pojawieniem się znacznej dysfunkcji wzroku, 
2. minimalizowania strachu przed pogłębieniem się słabowzroczności lub utratą wzroku,
3. motywowania ucznia/pacjenta do podjęcia rehabilitacji,
4. wsparcia informacyjnego w zakresie orzecznictwa, należnych uprawnień, dostępu do literatury, kultury itd,
5. pomocy w rozwiązaniu innych problemów.

Instruktor orientacji przestrzennej – który prowadzi indywidualne zajęć w zakresie:

1. doboru i korzystania z białej laski,
2. nauki orientacji przestrzennej oraz samodzielnego przemieszczania się w pomieszczeniach i w terenie otwartym,  
3. podróżowania środkami lokomocji publicznej, z uwzględnieniem technik ochronnych, 
4. nauki rodziny/opiekunów widzących bycia przewodnikiem.

W przypadku uczniów niewidomych i słabo widzących program powinien być realizowany w pełnym zakresie, wymaga jednak pewnych modyfikacji. Także proces dydaktyczny musi być dostosowany do możliwości i potrzeb niepełnosprawnych uczniów. Dostosowanie programu polega też na jego poszerzeniu o dodatkowe zajęcia. Dla uczniów niewidomych będzie to nauka brajla oraz samodzielnego poruszania się, a dla uczniów słabo widzących – usprawnianie wzroku.

Nauczyciele pracujący z dziećmi z uszkodzeniami wzroku muszą w swej pracy kierować się następującymi zasadami:

1. dziecko z uszkodzonym wzrokiem, które nie ma dodatkowych defektów jest zdolne do osiągnięcia normalnego rozwoju psychicznego i społecznego;
2. takie dziecko może osiągnąć normalny rozwój psychiczny i społeczny w tym samym czasie co dzieci widzące;
3. wśród dzieci z uszkodzonym wzrokiem istnieją indywidualne różnice, które są biologicznie uwarunkowane;
4. procesy poznawcze i działania dzieci z uszkodzonym wzrokiem są ze swej natury wolniejsze niż dzieci widzących;
5. dzieci z uszkodzonym wzrokiem wymagają większego zaangażowania, pracy             i cierpliwości oraz współpracy nauczycieli i rodziców.

Czynniki wpływające na rozwój dzieci z uszkodzonym narządem wzroku

Każdy człowiek od chwili poczęcia aż po kres swego życia przechodzi przez różne stadia rozwojowe. Dzieci niewidome pomimo uszkodzenia analizatora wzrokowego mogą osiągnąć normalny poziom funkcjonowania psychicznego, jeśli nie została u nich uszkodzona kora mózgowa.  Istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój dziecka niewidzącego są oddziaływania środowiska zewnętrznego. W pierwszych latach życia największe znaczenie ma najbliższe środowisko dziecka – rodzina. W przypadku dzieci niewidomych odpowiednie oddziaływania opiekuńczo – wychowawcze rodziny zapewniają im wszechstronny rozwój i prawidłową socjalizację. To rodzice dają dziecku możliwości “poznania bliższego i dalszego środowiska społecznego przy pomocy pozostałych zmysłów (m.in. bodźców słuchowych, dotykowych), nauczenia go nawiązywania kontaktów werbalnych z osobami dorosłymi i innymi dziećmi, jak też możliwość poświęcenia odpowiedniego czasu na kontakty z członkami rodziny, z rówieśnikami, a tym samym włączenie go do aktywnego uczestniczenia w różnych sytuacjach społecznych.” Niezmiernie ważnym elementem wpływającym na funkcjonowanie dziecka z uszkodzonym wzrokiem jest także stosunek rodziców do niego samego. Bowiem postawa rodzicielska decyduje o postawie dziecka wobec samego siebie, kalectwa, a także innych ludzi. Kolejnym elementem wywierającym wpływ na rozwój dziecka jest wychowanie. Poza rodzicami, osobami biorącymi udział w tym procesie są także nauczyciele, wychowawcy. Ich podstawowym celem jest zapewnienie dziecku wszechstronnego rozwoju oraz przygotowanie go do samodzielnego funkcjonowania w przyszłości.

Ważnym czynnikiem decydującym o rozwoju dziecka niewidomego jest jego własna aktywność. Jest ona cechą bardzo indywidualną. Dlatego też od najmłodszych lat osoby te powinny być poddawane różnym oddziaływaniom rewalidacyjnym.

Kilka pierwszych lat życia dziecka to czas szczególnej wrażliwości rozwojowej nazywany go okresem krytycznym.

    W początkowych etapach rozwoju u dzieci z uszkodzonym wzrokiem można wyróżnić trzy najważniejsze okresy krytyczne.

1. Pierwszy z nich to okres rozwoju, występujący zanim niewidome dziecko zacznie sięgać po zabawkę, mając do dyspozycji wyłącznie wskazówki dźwiękowe.
2. Drugi to czas, w którym dziecko niewidome okazuje silne przywiązanie do rzeczy dobrze mu znanych, będących w codziennym użyciu.
3. Trzeci to moment, który decyduje o rozwoju agresywnych impulsów wobec przedmiotów otaczającego świata.

 

Rozwój fizyczny dzieci z uszkodzonym narządem wzroku:

1. etapy rozwojowe trwają dłużej
2. dzieci później siadają, wstają, zaczynają samodzielnie chodzić,
3. maja problemy z prawidłowym chodem oraz ze złożonymi formami ruchu np. skakaniem, bieganiem,
4. odchylają tułów do tyłu, wysuwają nadmiernie brzuch do przodu, skręcają stopy na zewnątrz,
5. występuje problem z bieganiem, biegają w miejscu w obawie przed zetknięciem się z przeszkoda,
6. występują specyficzne formy zachowania  zwane blindyzmami. Są to różnego rodzaju zachowania stereotypowe, przejawiające się w powtarzającym się wykonywaniu takich samych, bezcelowych, przygodnych i niepotrzebnych ruchów lub czynności (np. uciskanie gałek ocznych, kręcenie się w kółko, kiwanie się w przód i w tył w pozycji siedzącej)

Rozwój psychiczny dzieci niewidomych ( zmiany w rozwoju procesów poznawczych):

1. w poznawaniu otaczającego środowiska dzieci wykorzystują dotyk i słuch,
2. często się frustrują z powodu blokady wielu psychicznych potrzeb
3. postawa otoczenia mocno wpływa na stan dzieci niewidomych (brak akceptacji, uznania)
4. mechanizm obronny u osób z dysfunkcja wzroku – rezygnaicja

Bariery w życiu osób z dysfunkcją wzroku:

1. utrudnienia w zdobywaniu informacji
2. nie możność czytania sygnałów pozawerbalnych,
3. ograniczenie samodzielności wynikające z poruszania się,
4. problemy psychologiczne
5. trudności wynikające z funkcjonowania w społeczeństwie,
6. trudności w czynnościach samoobsługowych,
7. ograniczenia wynikające z pisania, czytania, korzystanie z rysunków,

Szanse osób z dysfunkcją wzroku:

1. rehabilitacja społeczna (rehabilitacja społeczna polega na przywróceniu umiejętności życia w grupie społecznej i pełnienia ról społecznych. Każdy z nas jest członkiem wielu grup społecznych i pełni w nich różne role).
2. rehabilitacja zdrowotna
3. rehabilitacja zawodowa (praca zawodowa ma zasadnicze znaczenie dla większości ludzi. W przypadku niewidomych i słabowidzących, z racji ograniczenia innych form aktywności, znaczenie to jest jeszcze większe. Zatrudnienie stwarza materialne podstawy egzystencji, daje poczucie przydatności społecznej).
4. rehabilitacja podstawowa (przywrócenie samodzielności w wykonywaniu podstawowych czynności życiowych)
5. rehabilitacja psychiczna (celem rehabilitacji psychicznej jest uznanie swojej niepełnosprawności. Uznanie to jednak nie może oznaczać godzenia się z jej skutkami. Niepełnosprawności najczęściej nie można usunąć, zlikwidować, pozbyć się. Skutki niepełnosprawności można natomiast w znacznym stopniu przezwyciężyć, złagodzić, wyeliminować).

Literatura:

1. R. Walthes, (Tłumacz: Joanna Mink) Tyflopedagogika  (Tytuł oryginalny: Einfuhrung in die Bliden- und Sehbehindertenpadagogik), Wyd: Gdańsk, 1, 2007
2. https://pzn.org.pl/

Pomoce dydaktyczne są niezwykle ważnym elementem systemu kształcenia uczniów z niepełnosprawnością. Umożliwiają lub ułatwiają im poznanie rzeczywistości, szczególnie w przypadku zaburzeń określonego kanału percepcji. Podstawowym zadaniem pomocy tyflodydaktycznych jest dostarczenie jak największej liczby danych, które nie są samorzutnie percypowane w sytuacji osłabionego widzenia czy jego braku. Popularną klasyfikacją pomocy tyflodydaktycznych jest podział ze względu na wykorzystywanie zmysłów, który pozwala wyróżnić: materiały przekazujące informacje drogą wzrokową – tzw. zaadaptowane pomoce wizualne, materiały bazujące na kanale dotykowym – tzw. pomoce dotykowe, materiały, z których korzysta się za pomocą słuchu – tzw. pomoce dźwiękowe. Właściwości i funkcje poszczególnych typów pomocy tyflodydaktycznych są odmienne. Istotne jest, aby nauczyciel znał specyfikę różnych rodzajów materiałów dydaktycznych oraz potrafił właściwie dobierać i (lub) adaptować je do potrzeb edukacyjnych uczniów z dysfunkcją wzroku.

PROGRAM SALLY MANGOLD – ROZWOJOWY PROGRAM PERCEPCJI DOTYKOWEJ I ROZPOZNAWANIA LITER BRAJLOWSKICH

Adresatami programu są głównie niewidome dzieci w wieku przedszkolnym. Program daje im szansę na kontakt z literami, podobną do tej, jaką mają dzieci widzące, mogące w sposób przypadkowy i nieograniczony patrzeć na różne materiały drukowane. Mogą z niego korzystać również dzieci starsze, które mają problemy z nauką brajla. Celem programu jest przede wszystkim:

1. rozwój zdolności percepcji dotykowej, które warunkują płynne i łatwe posługiwanie się techniką brajla,
2. zmniejszenie i wyeliminowanie niekorzystnych zachowań przy czytaniu.

Program składa się z 37 lekcji, przy czym w lekcjach od 1 do 14 nie identyfikowane są litery (lekcje te koncentrują się wyłącznie na ćwiczeniu percepcji dotykowej). Ponadto program zawiera sporo gier i zabaw.

PROGRAM OREGOŃSKI – PROGRAM REHABILITACJI NIEWIDOMYCH I SŁABOWIDZĄCYCH DZIECI W WIEKU OD 0 DO 6 LAT

Podstawą Programu jest założenie, że dzieci niewidome i słabowidzące rozwijają się podobnie do dzieci widzących prawidłowo, ale tempo rozwoju poszczególnych funkcji może być wolniejsze i konieczna jest modyfikacja najszerzej pojętego środowiska.

Program składa się z trzech części:

1. Podręcznika dla pedagogów,
2. Inwentarza umiejętności i sprawności, którego celem jest:
   1. ustalenie poziomu rozwoju dziecka w zakresie 6 podstawowych dziedzin rozwoju,
   1. wybranie właściwego celu nauczania (programu),
   1. rejestrowanie wyników,
3. Zestawu ćwiczeń.

Dziedziny rozwoju, które obejmuje Program:

1. funkcje poznawcze,,
2. język,
3. samodzielność,
4. socjalizacja,
5. mała motoryka,
6. duża motoryka.

PROGRAM REHABILITACJI W ZAKRESIE ORIENTACJI I PORUSZANIA SIĘ NIEWIDOMYCH I SŁABOWIDZĄCYCH DZIECI Z DODATKOWO OGRANICZONĄ SPRAWNOŚCIĄ” R. K. HARLEY’A, T. WODD’A, J. MERBLER

Program pozwala na określenie poziomu rozwoju dziecka w zakresie orientacji i poruszania się, umożliwia ustalenie umiejętności, od których należy rozpocząć szkolenie oraz zawiera systematyczny kurs orientacji i poruszania dla dzieci o obniżonej, wskutek dodatkowych ograniczeń, sprawności.

Program obejmuje cztery grupy sprawności:

1. sprawności związane z motoryką,
2. sprawności w zakresie poznawania zmysłowego,
3. sprawności w zakresie posługiwania się pojęciami,
4. sprawności związane z poruszaniem się.

Do każdej grupy ww. sprawności opracowano (odrębnie dla dzieci niewidomych i słabowidzących):

1. test oceniający poziom rozwoju dziecka,
2. arkusze ocen testowych,
3. podręcznik do ćwiczeń, które krok po kroku pomagają rozwijać podstawowe umiejętności niezbędne w orientacji i poruszaniu się,
4. zestawy arkuszy do notowania ocen uzyskiwanych przez uczniów w trakcie ćwiczeń.

Cały Program składa się więc z 8 zeszytów z testami, ćwiczeniami i arkuszami do notowania wyników testów i ćwiczeń.

W Programie są także dwa podręczniki dla instruktorów:

1. jeden do części programu przeznaczonej do pracy z dziećmi niewidomymi,
2. drugi do części przeznaczonej do pracy z dziećmi słabowidzącymi.

Program może być realizowany przez psychologów, instruktorów orientacji przestrzennej i poruszania się, pedagogów specjalnych, instruktorów wychowania fizycznego.

PROGRAM ROZWIJANIA UMIEJĘTNOŚCI POSŁUGIWANIA SIĘ WZROKIEM N.C. BARRAGI I J. E. MORRIS

Program służy do przeprowadzanie funkcjonalnej diagnozy możliwości wzrokowych oraz do rozwijania umiejętności posługiwania się wzrokiem.

Program składa się z:

1. Część I Procedura diagnostyczno-oceniająca (DAP) wraz z załącznikiem zawierającym: arkusz obserwacji osoby słabowidzącej, zeszyt zapisu wyników oceny, tabelą doboru ćwiczeń;
2. Część II Zestaw ćwiczeń usprawniających. Przewodnik do lekcji wraz z protokołem zajęć;
3. Cześć III Materiały Źródłowe na temat osób słabowidzących.

oraz z:

• kart do 40 prób diagnostycznych,
• 150 lekcji z kartami,
• pomocy do części diagnostycznej Programu: dwóch taśm czarnych i dwóch żółtych; podkładki biało-czarnej; samochodu osobowego (zabawka); lalki (KEN 2 sztuki), piłeczki, zestawu 35 klocków).