Zaburzenia somatopsychiczne obejmują reakcje emocjonalne na schorzenia natury somatycznej.
Nela Kerr wyróżniła 6 etapów przystosowania się do choroby, niepełnosprawności.
1. Szok
Pacjent może się na zewnątrz zachowywać normalnie, najczęściej nie uświadamia sobie faktu istnienia choroby i swojego położenia. Jest to etap niedowierzania, zdziwienia, u niektórych może powodować irytację i złość (dlaczego poddawany jestem tylu badaniom, jeśli nic mi nie jest). U pacjentów po wypadkach ból jest większy niż lęk.
2. Oczekiwanie poprawy
Jest to etap intensywnego leczenia a pacjent jest już świadomy istnienia niepełnosprawności, ale traktuje to jako stan chwilowy. Poszukuje informacji o metodach i środkach leczenia. Każdą poprawę samopoczucia interpretuje na własną korzyść. Zaprzątanie nadzieją na leczenie sprawia, iż pacjent oczekuje poprawy.
3. Lament
Etap ten następuje dość przypadkowo. Wystarczy, że chory mierzy się z zadaniem, które dotychczas nie nasuwało trudności staje się teraz nie do pokonania. Najczęściej zbiega się to w czasie z powrotem chorego do domu i doświadcza on swojej niewydolności – zmiany nastroju; może dochodzić do utraty poczucia sensu życia, mogą pojawić się tendencje samobójcze, duży pesymizm. Pojawia się izolacja, bierność, unikania osób skłaniających chorego do aktywnej rehabilitacji; mogą wystąpić wrogość, agresja, postawy roszczeniowe. Praca, aktywność zawodowa są niemożliwe do realizacji i wydają się choremu nie do zrealizowania. Chory może pozostać na tym etapie przez bardzo długi okres. Sytuacja, która wyzwala pacjenta z lamentu jest sytuacją aktywizowania pacjenta przez różne formy działania, które mają dla niego wartość. W początkowym etapie jest to aktywność pierwotna związana z samoobsługą. Chodzi tu o takie formy aktywizowania, aby mógł podnieść samoocenę, aby mógł rozpoznać, że niepełnosprawność czy kalectwo jest sytuacją do pokonania i realizacja celów jest dalej możliwa.
Może dalej nastąpić:
a) etap obrony zdrowej
b) etap obrony neurotycznej
Może wystąpić jeden po drugim lub tylko jedna forma obrony. Jest to istotnie uzależnione od otoczenia chorego. Jeśli osoby z otoczenia rozumieją jakość choroby i sprawności chorego i daje choremu odczuć, że realizacja celów jest nadal możliwa, choć sposób realizacji jest utrudniony. Chory nabywa wtedy przekonania, że niepełnosprawność utrudnia, ale nie uniemożliwia realizacji celów.
4. Obrona zdrowa
Świadomość ograniczeń związanych z niepełnosprawnością, ale nie jest to związane z niemożliwością realizacji celów.
5. Neurotyczna obrona
Ma tu miejsce obniżona świadomość odnośnie swoich możliwości. Takie zachowanie się, w którym pacjent czy osoba niepełnosprawna nie zważa na ograniczenia i słabości.
W obronie neurotycznej występują 2 drogi:
a) mechanizm obronny stosowany przez pacjenta, który polega na niedopuszczaniu istnienia ograniczeń w związku z chorobą; nie jest to prostą rzeczą aby uzyskać pełny wgląd, który dotyczy istnienia, jakości i ciężkości choroby.
b) efekt nadmiernych oczekiwań ze strony otoczenia i takiej sytuacji, której otoczenie wmawia, że nie ma dla niego rzeczy niemożliwych. Wmawia mu to, że jest „bardziej normalny niż jest”.
Pełny wgląd dotyczy istnienia i jakości, ciężkości choroby. Są sytuacje, że chory nie zdaje sobie sprawy z jakości, ciężkości choroby i jest to wynikiem uszkodzeń mózgu, które powoduje brak krytycyzmu np. przy cukrzycy, nadczynności tarczycy. Mogą to też powodować mechaniczne uszkodzenia mózgu i nie jest to mechanizm obronny wyparcia i zaprzeczania.
6. Przystosowanie się
Jest takim rodzajem zachowania się pacjenta, które polega na zaprzestaniu spostrzegania choroby jako przeszkody w realizacji zadań. Włączenie choroby i wynikających z niej ograniczeń do osobowości jako jej cechę. Jest to realistyczny obraz siebie; umiejętność oceny ograniczeń i możliwości w sposób poznawczy.
Czynniki wpływu na adaptację
Czynnikami istotnie wpływającymi na przystosowanie się są:
a) Wiek osoby – im wcześniej nastąpi w czasie tym większa jest łatwość rehabilitacji.
b) Rodzaj niepełnosprawności (fizyczna / psychiczna). Np. utrata możliwości lokomocji jest sprawą trudną.
c) Rozmiar niepełnosprawności – nasze wyobrażenia dotyczące niepełnosprawności mają charakter katastroficzny. Tymczasem na każdym etapie powstają różne strategie poznawcze radzenia sobie z trudnościami i bardzo ważne jest tutaj właściwe prowadzenie pacjenta.
